Wat heeft de KMSKA-collectie over ‘Queer’ als onderwerp te vertellen? Kijk mee met een roze bril naar de KMSKA-collectie. 

Door Eline Wellens

We vatten de parapluterm queer op een ruime manier op en kijken naar manieren waarop kunstwerken soms bedoeld of onbedoeld met seksualiteit, gender en identiteit omgaan, om zo meer inzicht te krijgen over de soms wisselende invullingen hierover doorheen de tijd. Queer kan op die manier gezien worden als tegencultuur tegen de overheersende (hetero) culturele standaard. Op welke manier bevestigen of ontkrachten kunstwerken deze normen.

Meer weten? Sluit aan bij een KMSKA-gids tijdens een queertour! 

Heilige Sebastiaan

De heilige Sebastiaan van Artus Quellinus II (1625 - 1700) wordt op traditionele wijze voorgesteld als jongeman vastgebonden aan een boom, doorzeefd met pijlen. Deze vroegchristelijke Romeinse martelaar is hier haast naakt weergegeven, met een geïdealiseerd, gespierd lichaam. Zijn gepijnigde blik is naar de hemel gericht. Sebastiaan is van oudsher de patroonheilige van de schuttersgilde, maar door de eeuwen heen is hij ook van belang geworden binnen de gay gemeenschap. Door de sensuele manier waarop hij vaak afgebeeld wordt, werd hij in het verleden soms ook als teken voor homoliefde gezien. Er zijn zelfs voorbeelden gekend waar een afbeelding van de heilige Sebastiaan uit een kerk werd gehaald, aangezien kerkgangers opbiechten er zondige gedachten van te krijgen. Zijn betekenis binnen de queer community is blijven voortbestaan en van betekenis veranderd. Tijdens de jaren tachtig werd hij tijdens de HIV-epidemie als patroonheilige aangewend door homomannen.

Portret van een jongetje

Dit werk is een goed voorbeeld van de invulling van genderexpressie doorheen de tijd en hoe deze aan verandering en tendensen onderhevig zijn. De moderne bezoeker fronst allicht bij het lezen van het label Portret van een jongetje. Is dat geen meisje, in een jurkje? Voor een zeventiende-eeuwse toeschouwer is er niets vreemd aan de hand: het was toen doodnormaal om jonge kinderen, zowel jongens als meisjes, in jurkjes te kleden. Dat verschoont namelijk makkelijk. De andere attributen die schilder Erasmus Quellinus II (1607 -1678) toevoegt, zoals de platte witte kraag, de strikken rond zijn middel en de hoed met struisvogelveer zouden voor de eigentijdse kijker ook duidelijk maken dat dit een jongetje is. Deze kenmerken gaven de doorslag om het kind als mannelijk te identificeren, terwijl het werk voordien een tijdje als Portret van een meisje bekend stond. Deze verwarring kan aanleiding zijn om de eigen culturele normen rond genderexpressie onder de loep te nemen. Trends zoals de gender reveal feestjes waarbij met veel dramatiek bekend wordt gemaakt of de aanstaande moeder een jongen of meisje verwacht, worden misschien ook in de toekomst als vreemd of overbodig ervaren.

Amazone in gevecht met een panter

Een intense gevechtsscène ontvouwt zich in deze dynamische sculptuur van de hand van August Kiss (1802 - 1865). Een panter grijpt zich met klauwen en tanden vast in de nek van een angstig paard, die zich met opengesperde ogen schrap zet tegen de aanval. De moedige ruiter – een vrouw! – staat echter klaar om het dier te doorboren met haar speer. Ze is een amazone, een volk van uitsluitend vrouwelijke krijgers, bekend uit Griekse mythes. Ze stonden bekend voor hun vaardige paardrijden en boogschieten. Volgens de legendes lieten ze zelfs hun rechterborst verwijderen om de boog makkelijker te kunnen aanspannen. Hun onverschrokken karakter en onafhankelijkheid van mannen pasten niet binnen de conventies van vrouwen als passief en onderdanig. Het idee van een vrouw als krijger was helemaal niet gangbaar. Deze amazone straalt echter kracht en durf uit – met een woedende, onverschrokken blik neemt ze haar doelwit in het vizier.

Bruiloft van Thetis en Peleus

Dit drukbevolkte, mythologische godenfeest van Frans Floris I (1515 – 1570) zit vol erotische motieven, koppels en onderlinge spanningen. We zien een banket van de goden uit de Oudheid op de Olympusberg. Ze krijgen afrodisiaca geserveerd zoals oesters en artisjokken, terwijl de engeltjes op de achtergrond hun wapens, zoals een knuppel en een drietand, wegnemen. De goden zijn te herkennen aan hun attributen, zoals Zeus die met arend links wordt afgebeeld. De bebaarde grijsaard wisselt een blik uit met de knappe jongeman naast hem die hem een beker aanbiedt. Het gaat hier om Ganymedes, een herder op wiens schoonheid Zeus zo verliefd werd, dat hij zich transformeerde in een arend om de jongen te ontvoeren. Hij bracht zijn geliefde Ganymedes naar Olympus onder het mom van wijnschenker. Zeus wijst op het werk naar zijn vrouw Hera (te herkennen aan de pauw), en belicht zo de spanning tussen het echtpaar. De vele buitenechtelijke affaires van de oppergod – zowel met vrouwen als mannen – zijn legendarisch. ‘Ganymedes’ werd in het verleden zelfs als codewoord gebruikt om een homoseksuele relatie aan te duiden. Zo maakte bijvoorbeeld Michelangelo tekeningen met de ontvoering van Ganymedes als onderwerp voor zijn geliefde, Tommaso dei Cavalieri.

Kings of Egypt

Op Kings of Egypt (afbeelding bovenaan deze webpagina) van Amerikaanse kunstenaar Jean-Michel Basquiat (1960 – 1988) overlappen verschillende lagen tekst, kleuren en lijntekeningen elkaar in een expressief geheel. Veel terugkerende elementen uit zijn stijl zijn te herkennen: schedels, kronen, fragmentarische zinnetjes en doorkraste of omcirkelde woorden. Helemaal vanboven lezen we RAMESES 2, zoals de titel aangeeft een Egyptische farao. Basquiat wijdt een reeks van drie schilderijen aan de Kings of Egypt. Het gegeven ‘koning’ keert vaak terug in Basquiats werk, als woord of in zijn iconische tag, de kroon. Hij is de enige kunstenaar in het museum waarvan met zekerheid geweten is dat hij behoorde tot de LGBTQ+-community, aangezien hij zich als biseksueel identificeerde. Is het aangewezen om dan ook een queer-gehalte aan zijn werk toe te schrijven? Basquiat hield zich niet expliciet met deze materie als onderwerp bezig, maar eerder met andere maatschappelijke thema’s. De schrijnende contrasten tussen arm en rijk, macht en onmacht krijgen steeds een hoofdrol. Als zwarte kunstenaar klaagde hij racisme en onrechtvaardigheid in bestaande machtsstructuren aan.