Over het James Ensor Archief

1. Context archief

Het archief van het KMSKA bezit 617 archiefstukken over en in verband met James Ensor. Het zijn waardevolle bronnen voor het Ensor-onderzoek die inzicht geven in het oeuvre en de denkwereld van de kunstenaar. Het Ensor-archief van het KMSKA werd niet eerder geregistreerd of digitaal ontsloten.

Deze archivalia werden grotendeels verworven in 1952 uit de verzameling van Janssens in Lier en in 1997 uit de verzameling van Hespel. Enkele stukken werden afzonderlijk aangekocht. In 2019 werden alle stukken gedigitaliseerd volgens de Metamorfoze standaarden door een externe partij d/arch digitaliseert.

Het archief bestaat uit 76 handschriften (toespraken, proza), 339 brieven en postkaarten, 150 stuks fotografische materiaal en 52 documenten in verband met Ensor. Deze laatste documenten zijn heel divers en gaan van uitnodigingen voor tentoonstellingen, tot krantenknipsels en menu’s van banketten.

De archivalia omvatten postkaarten en brieven gericht aan en/of afkomstig van familieleden, met name zijn zus Marie (Mitche) en zijn geliefde nichtje Alexandrine, tal van professionele en vriendschappelijke relaties zoals de critici Pol De Mont, Camille Mauclair, Théo Hannon, Olympe Gilbart, André Malraux, collega’s als Armand Rassenfosse, kunsthandelaren Van Missiel, Sam Salz, Giroux en de broers Franck. De manuscripten voor Ensors “geschriften” bevatten correcties en zijn soms onuitgegeven, zoals een merkwaardige korte tekst “Sur l’expérience Van Gogh”. De hele verzameling werpt stuk voor stuk nieuw licht op specifieke biografische en artistieke kwesties maar doorbreekt in haar geheel ook het romantische beeld van de excentrieke mensenschuwe Ensor in zijn schelpenwinkeltje in Oostende.

Daarnaast beschikt KMSKA niet in het minst over 38 schilderijen en 650 tekeningen van Ensor. Een verzameling die voor de kennis van Ensors werk onontbeerlijk is. De archivalia in het KMSKA-archief complementeren de kunstverzameling. Zij bevatten informatie die de persoonlijkheid van Ensor en zijn artistieke bedrijvigheid op uiteenlopende wijze verhelderen. Soms is die informatie zeer specifiek wanneer bepaalde KMSKA-collectiestukken ter sprake komen, zoals De Intrige en De Oestereetster.

2. Doelstelling project

De ontsluiting van het gedigitaliseerde archiefbestand van James Ensor van het KMSKA sluit nauw aan bij het Ensoronderzoek (Ensor Research Project) dat al een geruime tijd loopt in het museum. Het jaar 2013 was echt de start voor een grondig materiaaltechnisch en kunsthistorisch onderzoek, na een reeks succesvolle tentoonstellingen onder andere in Japan en de publicatie van de doctoraatsverhandeling van dr. Herwig Todts James Ensor, occasioneel modernist. Een onderzoek naar James Ensors artistieke en maatschappelijke opvattingen en de interpretatie van zijn kunst. De opzet en het voorwerp van het onderzoek is het creatieproces van Ensor, waarbij drie benaderingswijzen gekozen zijn. In de eerste plaats werden de motivatie en de theoretische grondslagen van de artistieke keuzes die Ensor maakte, onderzocht. Daarnaast bestaat het onderzoek uit een materiaaltechnische luik en klassiek kunsthistorisch onderzoek naar de bestemming, de historiek, de receptie, de iconografie en de interpretatie van de Ensorschilderijen in het Koninklijk Museum en gerelateerde werken.

Het is deze eerste pijler van het onderzoek waarin dit archiefbestand een meerwaarde vormt. Een close reading van de brieven en geschriften van James Ensor en condoleancekaartjes na zijn dood, werpen een licht op de artistieke keuzes en denkwijzen van de kunstenaar. Ensors eigen artistieke, maatschappelijke en levensbeschouwelijke opvattingen komen naar voren samen met zijn verlangen naar gelukzaligheid, zijn geloof in de kracht van een natuurgetrouwe weergave van de dingen, zijn diepe afkeer van banaliteit, en zijn niet aflatende zucht naar innovatie en diversificatie.

De brieven en handschriften staan bol van verwijzingen naar gebeurtenissen in Ensors eigen leven en de kunstmaatschappelijk realiteit waarin hij leefde of waardoor hij beïnvloed werd. Daarom omvat de doelstelling van het project naast het registreren van elk archiefstuk met minimale beschrijvende metadata ook een transcriptie van de brontekst. Vervolgens wordt een vertaling van de grotendeels Franse brieven en handschriften in het Nederlands en Engels beschikbaar gesteld voor verder onderzoek en hergebruik. De publicatie van de vertalingen gebeurt gefaseerd op de website. Dit project is nog steeds in uitvoering, hier ziet u de eerste resultaten. 

Samen met het Ensor Research Project moet de ontsluiting van het gedigitaliseerde Ensor-archief de kennis van Ensors leven en werk wereldwijd beschikbaar maken. Beide projecten dragen de ambitie uit van het museum om hét expertisecentrum van James Ensor te worden.

3. Metadata

Elke archiefstuk heeft een inventarisnummer (record identifier) en een afbeeldingnummer (digitaal A-nummer). Met het inventarisnummer kan er gezocht worden in het archiefsysteem, waar meer gedetailleerde metadata te vinden is in verband met de materiële eigenschappen en conditie van het archiefstuk.

De archiefcollectie bestaat uit originele stukken, waarvan steeds een hoogkwalitatieve scan wordt aangeboden volgens Metamorfoze standaarden. De brieven, postkaarten en handschriften krijgen daarnaast een transcriptie van de brontekst in het Frans en een vertaling in het Brits Engels en het Nederlands.

Datum en/of plaats van opmaak of uitgifte waren niet altijd duidelijk af te leiden. Wanneer er geen datumaanduiding vermeld wordt op het archiefstuk, werden opzoekingen gedaan. Aan de hand van uitgaven in publicaties of vermeldingen in de tekst, werd de datum zo goed mogelijk aangevuld. Wanneer het datumveld leeg is, is de datum onbekend. Datumnotatie kan volgende vormen aannemen:

• Zonder datum
• Ca. datum is ongeveer geweten, afgerond op maand en/of jaartal
• Voor een bepaalde datum
• Na een bepaalde datum

Wanneer een persoon (kunstenaar, schrijver, enz.), instelling (museum, galerij, enz.) of tentoonstelling wordt vermeld in het geschrift, dan wordt deze gekoppeld aan het archiefstuk. Op die manier kunnen alle gekoppelde stukken in een zoekopdracht opgehaald worden. De zoekfunctie laat toe om te filteren op objecttype, begin- en eindjaar, correspondent en onderwerp.

Hetzelfde geldt voor kunstwerken (schilderijen, tekeningen) van Ensor die vermeld worden in de geschriften, en zich bevinden in het de eigen collectie van het KMSKA. Er wordt een koppeling gelegd naar de online collectiecatalogus. Wanneer het geschrift is gepubliceerd of wordt vermeld in een publicatie, wordt dit gekoppeld aan de bibliotheekcatalogus. Wanneer een vermeldt kunstwerk of publicatie zich niet in de eigen collecties bevindt, dan wordt een verwijzing opgenomen in het annotatieveld.

Tot slot worden ook archiefstukken onderling aan elkaar gekoppeld. Zo kan het zijn dat er meerdere kopieën van hetzelfde geschrift zich in het archief bevinden, in potlood staat dan bv. ‘copie exacte’. Soms wordt het niet expliciet op het stuk vermeld, maar is wel duidelijk dat het geschrift een kladversie is van een ander archiefstuk. Hier worden ook aanverwanten gekoppeld, zo kan het zijn dat Ensor een tekst van een toespraak vermeld in een andere brief, of er meerdere foto’s van hetzelfde standbeeld zich in het archiefbestand bevinden.

Er wordt aan elk archiefstuk een onderwerp toegevoegd naar analogie met de Arts & Architecture Thesaurus (AAT). Op die manier kan op basis van onderwerp gezocht worden in het archiefbestand.

4. Totstandkoming transcripties

Het uitgangspunt voor de publicatie van het Ensorarchief is het toegankelijk maken voor wetenschappelijk onderzoek en hergebruik. Daarom is aanbieden van transcripties van de originele teksten onmisbaar. De transcripties zijn tot stand gekomen via verschillende fases. Er werden testen gedaan om geautomatiseerd te transcriberen en er werd manueel getranscribeerd. Daarnaast werd er inhoudelijk nagelezen door in-house Ensorspecialisten en kunsthistorici, en werd er grammaticaal en tekstueel nagelezen door externe transcribenten en Franstalige vertalers.

Er werd onderzoek gedaan om via transcriptietools op basis van AI-software de handschriften en brieven te transcriberen. De HTR (Handwritten Text Recognition) van eScriptorium werd hiervoor getest. De opgeleverde resultaten hebben nog herhaaldelijke manuele correcties en nazicht ondergaan. De transcripties op de website zijn het resultaat van grotendeels manuele transcriptie en een klein aandeel automatische transcriptie.

Het is belangrijk te onderstrepen dat de transcriptie kan afwijken van de Franse brontekst. Uiteraard werd het originele geschrift als uitgangspunt genomen maar handgeschreven wijzigingen zoals het doorstrepen, het bijschrijven van notities of het overschrijven van woorden, kan voor een verschil zorgen.

Schrijven had voor Ensor verschillende doeleinden: zich voorbereiden op een toespraak, ambities om zijn schrijven te verbeteren, praktische communicatie, zijn stem laten gelden of steun betuigen… Hij probeert zich te meten aan andere schrijvers. De handschriften zijn niet altijd eenduidig interpreteerbaar omdat er archaïsche woordenschat wordt gebruikt, nieuwe woorden worden uitgevonden en zinspelingen worden gemaakt op gebeurtenissen uit zijn omgeving. Hij neemt het niet nauw met correcte spelling en leestekens. De geschriften staan bol van afkappingen van zinnen, doorstreepte woorden, notities in potlood bijgeschreven, zinnen in een andere schrijfrichting, enz.

Tijdens het transcriberen is zoveel mogelijk geprobeerd om de lay-out van de brief, de postkaart of het handschrift te volgen. De teksten werden aangepast naar de hedendaagse Franse grammatica en spelling om de leesbaarheid te bevorderen. Het gebruik van hoofdletters, de spelling van eigennamen en plaatsnamen werden aangepast waar nodig om een leesbare en kwalitatieve transcripties te presenteren. Ook met het oog op de vertaling naar het Nederlands en het Engels, was deze ingreep vereist.

Wat werd concreet aangepast/toegevoegd/weggelaten:

• Toevoeging van ontbrekende aanhalingstekens (waar Ensor ze niet gebruikte);
• Oplossing van afkortingen wanneer ze verouderd zijn en/of niet direct duidelijk uit de context af te leiden zijn (voluit geschreven);
• Interpunctie (komma's, dubbele punten of puntkomma's) zijn gecorrigeerd in gevallen waarin deze het begrip van de zin belemmeren;
• Taal- en spelfouten zijn gecorrigeerd wanneer ze tot ongewenste lectuur leiden;
• De vermelding van titels van kunstwerken staat in cursief;
• Wanneer een woord niet kan geïnterpreteerd worden van de brontekst, maar cruciaal kan zijn voor de betekenis van de zin, wordt een (?) erachter geplaatst;
• Woorden tussen twee slashes \ / wanneer tekst later aan de hoofdtekst werd toegevoegd;
• Woorden tussen haakjes [ ] wanneer woorden niet compleet zijn of […] wanneer woorden onleesbaar zijn;
• Woorden die in de brontekst doorstreept zijn, maar wel nog leesbaar zijn, worden in de transcriptie ook doorstreept;
• Tekst dat in een andere schrijfrichting staat, wordt in de tekst op een logische plaats weergegeven om de tekst voluit te kunnen lezen.

5. Vertalingen

In het verleden werden reeds vertalingen van geschriften van Ensor gepubliceerd. Met voor het Nederlands als belangrijkste werk “Picturale Pennenvruchten: geschriften” uit 1990 en voor het Engels vertalingen van enkele alinea’s uit geschriften in de thesisverhandeling van Herwig Todts uit 2013 dat in 2019 vertaald werd naar het Engels “James Ensor, Occasional Modernist. Ensor’s Artistic and Social Ideas and the Interpretation of his Art”. De vertalingen hier op de website, zijn louter gebaseerd op de transcripties die gemaakt werden in het kader van dit project.

Aangezien de vertalingen een hele uitdaging waren, werd de opdracht opgesplitst in handschriften en brieven/postkaarten enerzijds, en in FR-ENG vertalers en FR-NL vertalers anderzijds. Daarnaast werd het vertaalproject opgedeeld in fases. Op dit moment in fase 1 werd slechts een selectie van de brieven en handschriften vertaald, met name 24 van de 76 handschriften en 110 van de 340 brieven en postkaarten. Een fase 2 waarbij de resterende teksten worden vertaald, is gepland in de komende jaren.

De handschriften werden getranscribeerd (en geïnterpreteerd) door 1 FR-ENG en 1 FR-NL vertaler. Daarna werd er vertaald naar het Nederlands en Engels. Alle teksten werden daarna inhoudelijk en tekstueel nagekeken door een Ensorspecialist en medewerkers van het museum met een goede kennis van de betreffende talen. De brieven en postkaarten werden eerst getranscribeerd door een professionele transcribent verbonden aan een vertaalbureau. De transcripties ondergingen nazicht door een medelezer van het Vertaalbureau en medewerkers van het museum. Daarna vertaalde 1 FR-ENG vertaler naar het Engels en 5 FR-NL vertalers naar het Nederlands. Vervolgens werden alle vertalingen opnieuw nagelezen door een Ensorspecialist en medewerkers van het museum met een goede kennis van de betreffende talen.       

Aangezien er verschillende vertalers en nalezers betrokken waren in dit project, werden op voorhand afspraken gemaakt. Ten eerste werden vertalers uitgekozen met een achtergrond als literair vertaler omwille van de specifieke schrijfstijl van Ensor. Ten tweede moesten de vertalingen zo dicht mogelijkheid bij de eigenheid van Ensor’s schrijfstijl blijven. Dit wil concreet zeggen dat alliteraties, woordspelingen, neologismen, zinsspelingen op gebeurtenissen uit Ensors eigen leven of de kunstwereld in het algemeen, zo getrouw mogelijk aan de brontekst van het Frans worden vertaald naar het Nederlands en het Engels. Dit is een evenwichtsoefening geweest tussen leesbaarheid en authenticiteit.

Een voorbeeld:

Ensor eindigt zijn brieven met vaak heel bloemrijke en langdradige begroetingen. Deze bewoordingen zijn typerend voor teksten aan het begin van de 19e eeuw, maar zijn niet meer zo courant in de huidige Franse woordenschat. Een voorbeeld: « Je vous prie, cher Monsieur, d'agréer l'expression de mes sentiments les plus dévoués. » wanneer omgezet naar de huidige woordenschat, wordt dit in het Engels “Yours faithfully” en in het Nederlands “Hoogachtend”. Maar aangezien er trouw gebleven wordt aan de schrijfstijl van Ensor, wordt ervoor gekozen om de lange versie te behouden. Dit wordt dan:

• NL “Accepteer alstublieft de uitdrukking van mijn meest toegewijde gevoelens.”
• ENG “Please accept the expression of my most devoted feelings.”

Wat de opmaak betreft, wordt uitgegaan van leesbaarheid. De transcriptie of vertaling wordt weergegeven naast de originele scan in een doorlopende tekst. Via het keuzemenu rechts bovenaan kan gewisseld worden tussen de talen. In de originele Franse brontekst op de scan worden woorden aan het einde van een zin soms afgekapt met een liggend streepje, maar in de vertaling en transcriptie wordt dit een doorlopende tekst. Er wordt uitgaan van de taal waarin vertaald wordt, in het Nederlands of Engels kan een zin of alinea langer of korter worden door het gangbare vocabularium en zinsconstructies in die betreffende taal.

6. Verbanden met andere archieven

Een overzicht van collectie- en archief beherende instellingen die archief van James Ensor bevatten, kan teruggevonden worden op Archiefpunt.

De belangrijkste archieven worden hieronder opgelijst (met bijhorende publicaties in onze bibliotheekcatalogus):

• Brieven Emma Lambotte

  KMSKB Danielle Derrey-Capon, James Ensor – Lettres à Emma Lambotte 1900-1914. Brussels, 1999.

  Archief Emma Lambotte, 1904-1914 (Brussel, Archief voor Hedendaagse Kunst (AHKB/KMSKB))

• Brieven Ernest Rousseau

  "Avec le noble crayon..." : lettres de James Ensor à la famille Rousseau

  Brieven in het bezit van het Fonds Rousseau bewaard in het Archief voor Hedendaagse Kunst in België, KMSKB, Brussel.

• Archief Octave Maus, 1883-1917 (Brussel, Archief voor Hedendaagse Kunst (AHKB/KMSKB))
• Archief Pol de Mont, 1894-1900 (Oostende, MuZEE)
• Archief André De Ridder, 1910, 1920-1930 (Oostende, MuZEE)
• Archief André De Ridder, 1900-1960 (Antwerpen, AMVC-Letterenhuis)

7. Eerdere publicaties

Er werden al gedeeltelijk brieven uitgegeven van Ensor: 

• Mes écrits, ou: Les suffisances matamoresques
• Mes écrits 
• Ensor à Einstein
• Lettre à Franz Hellens, Eugène Demolder
• Lettres, 1999 
• Lettres à André De Ridder, avec une introduction du destinataire
• Lettres à Emma Lambotte, 1904-1914
• Picturale pennevruchten : geschriften

8. Online publicatie

Citeren

Volgende notatie kan gebruikt worden om een archiefstuk te citeren:

• Identificatie van het document [brief, handschrift, zegel, menu, foto, enz.]
• Voornaam Naam van de afzender/auteur [James Ensor]
• Voornaam Naam van de geadresseerde [Emma Lambotte],
• Plaats van opstelling [zo nodig: “s.l.”],
• Datum van opstelling [zo nodig: “s.d.”].
• Plaats van bewaring [naam van de stad in het Frans],
• Naam van de instelling [in de oorspronkelijke taal],
• Naam van de brievencollectie [Briefwisseling aan James Ensor]
• Inventarisnummer.
• Webeditie: www.kmska.be/nl/overzicht/ensor-archief(geraadpleegd op DD/MM/JJJJ).

Vb. : Fotobriefkaart van Emma Lambotte aan James Ensor, Antwerpen, [11/06/1909]. – Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Coll. Archiefcollectie James Ensor, inv. tg:kmskabr:233. Webeditie: www.kmska.be/nl/archief/fotobriefkaart-van-emma-lambotte-aan-james-ensor (geraadpleegd op DD/MM/JJJJ).

Copyright en legaal

De geldende auteursrechten op elk individueel archiefstuk, worden bij het archiefstuk vermeld onder de tab Kenmerken.

Public domain

De foto’s van archiefstukken in publiek domein zijn gratis te downloaden, en mogen zonder toestemming gebruikt worden. We stellen wel een naamsvermelding op prijs (Collectie KMSKA - Vlaamse Gemeenschap). Lees hier meer over publiek domein. ​

Gebruik je de afbeelding voor professionele doeleinden? De afdeling beeldbeheer helpt je graag verder met al je vragen, bijvoorbeeld het kosteloos leveren van hoge resolutie-afbeeldingen. Aarzel niet om contact op te nemen. Als je het beeld in een publicatie gebruikt, ontvangen we graag een exemplaar. ​

KMSKA geeft de foto’s van objecten in publiek domein vrij onder een Creative Commons Zero-licentie (CC0). Er is dus geen beperking op het gebruik van de foto's en de bijhorende informatie. Alle teksten op deze site worden ook onder een CC0-licentie vrijgegeven. Voor meer informatie over CC0, bezoek de pagina van Creative Commons.  ​

In copyright/ SABAM Belgium

Wanneer de foto is aangeduid met ©-symbool, wil dat zeggen dat het object auteursrechtelijk is beschermd. Deze foto mag op geen enkele wijze gebruikt, vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden zonder de voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbenden. Voor meer informatie over deze objecten in auteursrecht kan je contact opnemen en/of hier meer lezen. ​

Deze foto's worden op de site enkel getoond en zijn niet downloadbaar. Wil je een afbeelding in auteursrecht aanvragen?  Vul het contactformulier in. Je bent als gebruiker zelf verantwoordelijk om de rechten te klaren bij  SABAM, de Belgische vereniging voor auteurs, componisten en uitgevers: https://www.sabam.be/nl.

Iedere reproductie, aanpassing, gedeeltelijke wijziging of doorgifte via tv, kabel of internet van werken van het SABAM-repertoire is verboden, behoudens voorafgaande toestemming van SABAM: https://www.sabam.be/nl ​ / mail: visual.arts@sabam.be. ​

Copyright undetermined

Bij de foto’s van archiefstukken waar ‘Copyright undetermined’ wordt vermeld is het onduidelijk of het object auteursrechtelijk beschermd is. In deze gevallen is de naam van de auteur niet gekend, maar bestaat de kans dat de auteur minder dan zeventig jaar geleden is overleden.

Deze foto's worden op de site enkel getoond en zijn niet downloadbaar. Wil je een afbeelding in auteursrecht aanvragen?  Vul het contactformulier in. Je bent als gebruiker zelf verantwoordelijk om de rechten te klaren of een poging te doen deze te achterhalen.

No known copyright

Bij de foto’s van archiefstukken waar ‘No known copyright’ wordt vermeld is de auteur niet gekend. De datum van het object is mogelijk wel gekend en dateert van meer dan zeventig jaar geleden, of de kans is zeer reëel dat de auteur meer dan zeventig jaar geleden is overleden.

De foto’s van archiefstukken zijn gratis te downloaden, en mogen zonder toestemming gebruikt worden. We stellen wel een naamsvermelding op prijs (Collectie KMSKA - Vlaamse Gemeenschap). 

Gebruik je de afbeelding voor professionele doeleinden? De afdeling beeldbeheer helpt je graag verder met al je vragen, bijvoorbeeld het kosteloos leveren van hoge resolutie-afbeeldingen. Aarzel niet om contact op te nemen. Als je het beeld in een publicatie gebruikt, ontvangen we graag een exemplaar. ​

Het project werd gerealiseerd door een aangestuurd team binnen het museum en werd ondersteund door externe partijen op vlak van vertalingen, registratie en ICT.

Daarnaast werd het project mede mogelijk gemaakt door FOSB middelen, het Flemish Open Science Board is een initiatief van de Vlaamse regering. Open Science streeft naar het meer open maken van wetenschappelijk onderzoek met een nadruk op het breed delen van kennis, resultaten en instrumenten.

Transcriptie en vertaling

Het Vertaalcollectief

Vertalers onder raamcontract: Heidi Persoon, Sam Vangheluwe

FR-ENG literair vertalers: Galatea Laudouar, Michael Lomax

FR-NL literair vertalers: Maia Van Langendonck, Kim Schepens, Ursula Teijink, Titus Kroon, Janine Cathala-Vette, Catharina Van den Berghe

Projectteam

Intern: Nathalie Monteyne, Manou De Sutter, Yfa Everaerd, Nette Willekens, Eline Wellens, Herwig Todts, Chantal Lefeber, Claudio Carreon, Floris Verhoeven, jobstudenten Steffi en Tova, vrijwillige transcribenten, team marketing- en communicatie.

Extern: Website LeapForward, HeroSolutions