De lanssteek, van Rubens?

In 1727 bezocht Antoon Sanders (in het Latijn: Sanderus) de vandaag de dag grotendeels afgebroken Minderbroederskerk in Antwerpen, waar het schilderij zich in het hoogaltaar bevond. Op de sokkel van de portiek las hij een opschrift in het Latijn. In vertaling luidt dat: ‘In het jaar 1620 na de Geboorte heeft Nicolaas Rockox […] dit hoogaltaar opgetrokken, een schitterend werk in verschillende soorten marmer. Het schilderij erin toont met zeldzame kunstzin de gekruisigde Christus tussen de twee dieven. Rubens schilderde het op zulk een manier dat hij zichzelf nauwelijks nog zou overtreffen.’ Onder het schilderij zelf las hij: ‘Burgemeester Rockox heeft dit altaar voor Christus opgericht. Het schilderij werd gemaakt door Rubens’ hand. Of men nu kijkt naar het vakmanschap van de kunstenaar, of naar het hart van de schenker, niets kon met een nobeler geest zijn gegeven.'

En toch. Al in de negentiende eeuw betwistten kunstkenners de toeschrijving aan Rubens. In Les maîtres d’autrefois uit 1876 omschreef Eugène Fromentin De lanssteek als een onsamenhangend werk. Het bestaat volgens hem uit afzonderlijke fragmenten die weliswaar elk het idee van Rubens’ mooiste verwezenlijkingen in zich dragen. Max Rooses (1888), Rudolf Oldenbourg (1922) en Gustav Glück (1931) schreven het schilderij toe aan Anthony van Dyck. Zo ontstond tussen kunsthistorici een diepe controverse tussen believers en non-believers. Feit is: enkele voorbereidende studies voor het altaarstuk dragen het stempel van Rubens’ jonge medewerker, zoals de snelle krabbelingen voor De lanssteek (Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam) en een penschets van de Christusfiguur en de smekende Maria Magdalena (Courtauld Institute, Londen). Die tweede studie ontdekten we op de achterkant van een blad waarop Van Dyck enkele bomen tekende. Nog belangrijker is dat de monochrome olieverfschets van de volledige compositie (Victoria and Albert Museum, Londen) sterk van Rubens’ olieverfschetsen verschilt. De dunne nerveuze penseellijntjes in dit modello lijken veeleer op de summiere, haast bibberige verfhoogsels die we in latere olieverfschetsen van Van Dyck aantreffen, zoals op de schets voor de Heilige Augustinus van Hippo in extase in het KMSKA (inv.nr. 5145).

Met het oog op het project maakte Rubens een figuurstudie van een niet op het schilderij uitgevoerde man met een ladder (Wenen, Albertina), maar dat verandert niets aan de fundamentele rol die zijn medewerker opnam. Uit dit alles concluderen we dat Van Dyck verantwoordelijk is voor het ontwerp van De lanssteek. Uit een grondige studie van het grote paneel in 2011 konden we afleiden dat het altaarstuk naast zwakker uitgevoerde passages ook sublieme momenten heeft, zoals het gezicht van Maria Magdalena, of de twee toeschouwers op de achtergrond.

De jonge Anthony van Dyck schilderde De lanssteek voor zijn werkgever, de firma Rubens. De waarheid staat dus niet altijd in steen gebeiteld. Voortaan zal het altaarstuk in het KMSKA op naam van Rubens’ rechterhand staan!