Het restauratieatelier van het KMSKA ziet tijdens de sluiting van het museum de kans om meer dan honderd kunstwerken te restaureren. Dankzij hun behandeling kan je kan ze weer in hun orginele staat voor decennia bewonderen in onze zalen. Het atelier is met al die ervaring wel wat gewend. En toch. Recent werkten vier restauratoren simultaan aan drie werken van dezelfde kunstenaar. En dat is bijzonder, zelfs voor ons doen. Wie is de schilder van deze werken?
Het altaarstuk De val van de opstandige engelen is één van de absolute topstukken van het museum. Schilder? Frans Floris. Het KMSKA heeft nog meer werk van Floris, zoals Het oordeel van Salomo en Het banket van de goden. Dankzij de steun van het Fonds Léon Courtin-Marcelle Bouché kan het KMSKA ook die werken tegelijk restaureren. De val van de opstandige engelen wordt gerestaureerd met steun van de Vlaamse overheid.
Verschillende werken tegelijk restaureren heeft vele voordelen. De restauratoren kunnen samen vergelijken en onderzoek verrichten. In dit artikel kijken we alvast eens naar de persoon Floris en hoe zijn biografie verweven is met zijn beeldtaal. In een volgend artikel buigen we ons eerder over zijn gebruikte pigmenten en laagopbouw.
Italië forever
Frans Floris (1519/1520-1570) is zowat de Rubens van de 16de eeuw. Hij verblijft als twintiger een tijdlang vooral in Rome. Daar kijkt hij goed naar Michelangelo en Rafaël in het Vaticaan. Naar de Sixtijnse kapel, die Michelangelo in 1483 afwerkte. Net als Rubens na hem is hij onder de indruk van antieke beelden en reliëfs. Die worden volop opgegraven als hij in Rome is. Zijn Italiaanse tijd zorgt voor een niet aflatende inspiratiebron bij zijn terugkeer naar Antwerpen rond 1546.
Dat zien we terug in de KMSKA-collectie. Frans Floris blinkt alvast uit in Romeinse sandalen en soldatenlaarzen. Een Romeins harnas, geen probleem! Floris kan zo in zijn Italiaanse schetsboeken duiken. Het harnas waar Mars op zit bij Het banket van de goden lijkt geïnspireerd door het harnas of borstkuras zoals te zien op een overwinningsbeeld van de Romeinse keizer Augustus.
Ook voor kapsels durft Floris wel eens zijn Italiaans schetsboek boven te halen. Romeinse portretbustes en Romeinse kopiën naar Griekse beelden geven een goed beeld van kapseltrends doorheen de eeuwen.
Als pictor doctus, geleerde schilder, kiest Frans Floris regelmatig voor mythologische taferelen uit de Griekse en Romeinse oudheid. Of, althans toch scènes met Romeinse goden. Zoals in Het banket van de goden. Of hij plaatst zijn Bijbelse verhalen in een Romeinse setting, zoals Het oordeel van Salomo. Dat is een echte nieuwigheid in Antwerpen én een hit. Iedereen staat in de rij voor een Frans Floris! Antwerpen beleeft een Gouden Eeuw en is een economische en culturele grootmacht. Dat is een economisch klimaat waarin Floris goed gedijt.
Een groot atelier voor recyclage
Hij kan een groot atelier opzetten van waaruit altaarstukken, zijn mythologische taferelen en portretten vertrekken. Om de productie werkbaar te houden gebruikt hij tronies. Anonieme modellen laten hun hoofd van alle mogelijke kanten tekenen en schilderen. De hoofden kunnen telkens opnieuw gerecycleerd worden. Floris en zijn medewerkers passen gelaatsuitdrukking en kleding aan al naargelang de figuur een heilige, een engel of een antieke god moet uitbeelden.
Recyclage is bij Frans Floris héél letterlijk te nemen. Dat zien we ook bij de drie werken die we tegelijkertijd restaureren. Eén schilderij is al een zoekplaatje waarin dezelfde hoofden telkens op verschillende schouders passen. De drie werken samen tonen een hergebruik van dezelfde hoofden zonder weerga.
Evolutie en variatie
Floris maakt de drie gerestaureerde werken tussen 1547 en 1554. Het oordeel van Salomo leunt als oudste schilderij nog het dichtst aan bij Michelangelo en Rafaël. Hij schildert het kort na zijn terugkeer naar Antwerpen.
De letterlijke invloed van zijn Italiaanse voorbeelden taant wel wat. Frans Floris gaat ook meer inspiratiebronnen dichter bij huis integreren, zoals de zevenkoppige draak/duivel op De val van de opstandige engelen uit 1554. Die komt van een prent van Dürer, bijvoorbeeld.
Zijn mannen blijven ronduit atletisch, vergelijkbaar met de spierbundels van Michelangelo. Ze behoren tot de meest gespierde in de Nederlanden van zijn tijd.
Frans Floris gebruikt niet alleen studiekoppen. Uiteraard vult hij zijn taferelen met andere hoofden. Daar zitten soms echte portretten van personen of heel merkwaardige gezichten bij.
Frans Floris weet als geen ander zijn Italiaanse voorbeelden te integreren in de meer lokale tradities van Antwerpen. Dankzij een ingenieuze mix van tronies én echte mensen kan hij zowel tegemoet komen aan een grote vraag als een hoog artistiek niveau aanhouden. Met De val van de opstandige engelen als absoluut topstuk. We vertellen graag meer over deze schilder en zijn creatieve proces in een andere artikel.