In museummagazine ZAAL Z kijken we voor én achter de schermen van het museumwerk. Het gaat van de nieuwste expo tot de jongste restauratie. Zoals ook in deze aflevering over de restauratie van een werk van Quinten Massijs. Alle interessante en volledige artikels over het museum lezen? Abonneer je snel op ZAAL Z vanonder op deze pagina! 

Door Gwen Borms

Sinds januari 2023 heeft het KMSKA er een ‘attractie’ bij: de restauratie van het bekende paneel. De Bewening van Christus door Quinten Massijs. Dat is het middenluik van het zogenaamde ‘Altaarstuk van het Schrijnwerkersambacht’. De voorzijden van de zijpanelen werden eerder al gerestaureerd, de achterzijden worden nog geconserveerd: ze krijgen een minimale behandeling. U kunt alles volgen via een glazen wand in het restauratieatelier. Momenteel focussen we op het materiaaltechnisch onderzoek van het werk, met de hulp van externe partners. Een van de onderzoekers is Nina Deleu, PhD-student en master Conservatie & Restauratie aan de Universiteit Antwerpen. Tijdens haar studies liep Nina stage in het restauratieatelier van het KMSKA. Nadien nam ze een belangrijk deel van de terracottacollectie van het museum onder handen. Voor haar doctoraat bij de onderzoeksgroepen ARCHES en AXIS werkt ze nu opnieuw samen met het KMSKA (en ook met andere Vlaamse musea).

Onderwerp van Nina’s studie: de groene koperpigmenten, meer specifiek kopersulfaten, die in de Vlaamse renaissancekunst worden gebruikt, onder meer door… Quinten Massijs.

Waarom dit onderwerp?

‘Deze pigmenten zijn nog maar recent ontdekt. Dat komt omdat we nu geavanceerde technieken hebben om ze te onderscheiden van andere koperpigmenten. Als er vroeger koper in groene verf werd geïdentificeerd, was het besluit al snel dat het ging om de gekende kopergroenen: verdigris of malachiet. Maar nieuwe technieken tonen nu dat er wel

meer verschillende koperpigmenten gebruikt werden, waaronder deze kopersulfaten.’

We zagen ze voor het eerst tijdens het restauratieproject van het Lam Gods van de gebroeders Van Eyck, dat sinds 2012 loopt. Daarop vonden we voordien onbekende kopersulfaten in overschilderingen en retouches van rond 1550. We vonden ze daarentegen

niet in de originele 15de-eeuwse verflagen of in latere interventies. De ontdekking van de pigmenten bij een meesterwerk als het Lam Gods was de aanleiding voor verdere studie.’

Hoe begin je aan zo’n onderzoek en wat doe je dan precies?

‘Het probleem was dat we steeds meer van deze pigmenten vonden, maar dat we er verder niets over wisten. Het bleef een mysterie. Met mijn doctoraat probeer ik meer vat te krijgen op zowel het gebruik van de pigmenten als op de productie en handel.’

‘Het gaat dan ook om een heel interdisciplinair onderzoek! De ene keer analyseer je een prachtig schilderij om het gebruik van de pigmenten te begrijpen. Maar in een ander luik bestudeer je eeuwenoude receptenboeken om te achterhalen hoe de pigmenten werden gemaakt. Of je onderzoekt in het archief de belangrijke handelsroutes van koperpigmenten. Al die verschillende facetten vind ik ontzettend boeiend.’

Waarom specifiek de Vlaamse renaissancekunst?

‘Wat deze pigmenten zo interessant maakt, is dat ze in een specifieke periode en op een bepaalde plaats zijn gebruikt. Veel andere pigmenten waren vaak eeuwenlang een vast onderdeel van het schilderspalet. Deze dus niet: ze werden vooral in de eerste helft van de 16de eeuw in de Nederlanden gebruikt, met name dan nog in en rond Antwerpen. Daarom focussen we op Vlaamse renaissancekunst.’

'Antwerpen was in de 16de eeuw een van de belangrijkste handelscentra. Het is dan ook niet verwonderlijk dat nieuwe kunstenaarsmaterialen daar te vinden waren. Dat heeft ook te maken met het ontstaan van de landschapschilderkunst in deze periode: men was op zoek naar nieuwe pigmenten om het beperkte gamma aan groentinten uit te breiden. En de blauwe ondertoon van specifiek deze groene pigmenten maakt ze uitermate geschikt voor het schilderen van achtergronden van zogenaamde “wereldlandschappen”.’

Hoe past het project met Quinten Massijs binnen je verhaal?

‘Om het gebruik van de pigmenten beter te begrijpen onderzoeken we een groot aantal Vlaamse schilderijen uit de renaissance. Wij analyseren de groene verf om te achterhalen welke kopersulfaten er werden gebruikt, door welke kunstenaars, op welke schaal, voor welke groentinten, in combinatie met welke andere pigmenten enzovoort.’

‘Nu is Quinten Massijs een van de belangrijkste Antwerpse kunstenaars in de eerste helft van de 16de eeuw. Hij past dus perfect binnen het kader van dit onderzoek. We vonden in zijn werk inmiddels kopersulfaten in zowel het landschap op de achtergrond, als in de groene kledij van de figuren op de voorgrond van het Altaarstuk van het Schrijnwerkersambacht.’

Wat zijn de eerste resultaten?

‘Kopersulfaten werden lang gezien als zeldzaam en eerder ongewoon. Ondertussen weten we dat véél Zuid-Nederlandse kunstenaars ze gebruikten in de 16de eeuw. Ze waren een vast onderdeel van hun palet. En het gaat om vooraanstaande schilders, zoals Quinten Massijs, Frans Floris en Joachim Patinir. Dat suggereert dat deze pigmenten belangrijk waren. We hebben nu ook een beter idee van het gebruik ervan, bijvoorbeeld in de opbouw van de verflaag.’

‘Dit soort onderzoek leert ons meer over de werkwijze van Vlaamse renaissancekunstenaars. Als je eenmaal weet hoe hun materialen werden gemaakt, welke eigenschappen ze hebben en hoe ze op lange termijn veranderen, dan is dat relevant voor de conservatie en de restauratie van deze schilderijen. Conservatie is het minimaal ingrijpen om te voorkomen dat verdere schade ontstaat, bijvoorbeeld het fixeren van loszittende verf. Restauratie is een meer uitgebreide behandeling waarbij we zo ver mogelijk terugkeren naar de originele toestand, onder meer door het verwijderen van vernislagen.’