Onder de titel Zeldzaam & Onmisbaar kan je van 31 oktober 2023 tot 25 februari 2024 in het MAS in Antwerpen 100 werken uit de Vlaamse Topstukkenlijst samengebracht zien. Het Vlaamse Topstukkendecreet viert op die manier zijn twintigste verjaardag.

Een onmisbaar Topstuk bezit één of meerdere van deze vier eigenschappen: het heeft een  een schakelfunctie, een bijzondere waarde voor het collectieve geheugen, een ijkwaarde en/of een bijzondere artistieke waarde. Deze eigenschappen gebruiken we als leidraad om vier van onze Topstukken uit te lichten.

Van De Woestyne kijkt goed naar zijn voorgangers en komt tot deze eigenwijze mengeling van Vlaamse en Italiaanse renaissance verpakt in een moderne beeldtaal. Hij vult het beeldvlak volledig met zijn monumentale figuren zoals Italiaanse kunstenaars voor hem. Alleen geeft hij zijn zogenaamde veldmuis en stadsmuis wel heel weinig bewegingsruimte. Madonna del parto (1455-1465) van Piero della Francesca lijkt ergens in het achterhoofd te hebben rondgezweefd. Het boerenmeisje lijkt een spiegelbeeld van de Madonna met haar ranke nek en opening in haar jurk. Van Memling en Van Eyck neemt hij elementen over als het driekwartprofiel, heldere contouren en de doorkijkje naar een landschap met minuscule boer.

Ondanks hun tegenstellingen verbindt Van De Woestyne de vrouwen ook. Door de rode vlakken, hun gelijke houding, een gekrulde haarlok bij het oor en de vorm van hun mond. Al die elementen dragen bij tot de gebalanceerde compositie.

Van Memling en Van Eyck neemt hij elementen over als het driekwartprofiel, heldere contouren en de doorkijkje naar een landschap met minuscule boer. Van De Woestyne zet de Italiaanse en Vlaamse kunsttraditie om in een krachtig beeld waarbij de prominente kleurvlakken net niet abstract worden. Het landschapje is een fragment van Memlings Bernardo Bembo, ook een Topstuk.

2. Het collectieve geheugen | Het zotte geweld

Het zotte geweld is een van de bekendste beeldhouwwerken van Rik Wouters (1882-1916). De versie uit de KMSKA-collectie staat uitbundig in het Middelheimmuseum in Antwerpen. Het openluchtbeeldenpark lijkt de perfecte locatie voor deze energiebom. Vanuit de bronzen buik voel je de energie in alle richtingen pulseren. Tot een totaalontlading van opgespaarde kracht.



Alleen moest Wouters’ vrouw Nel wel urenlang stijf poseren op één been voor deze creatie. Dat was op zich al een prestatie. Een die je kan doortrekken naar de kunde van Wouters om het beeld op één steunpunt te laten balanceren zonder om te vallen.

De inspiratie voor die ongewone aanpak vond Wouters bij de Amerikaanse danseres Isadora Duncan. In 1907 ziet hij Duncan samen met Nel in Brussel aan het werk met haar Skythendans. Die is gebaseerd op antieke afbeeldingen van dansende bacchanten. De kunstenaar laat zijn ideeën rijpen tot hij in 1912 tot Het zotte geweld komt als een soort gecondenseerde herinnering aan Duncans wilde dans.

Behalve technisch ingewikkeld toont het beeld ook een duidelijke keuze: het been omhoog was voor een naakt niet meteen de meest zedelijke optie. Nels vormen zijn even realistisch als schetsmatig. Waar het realisme hoogtij vierde in de schilderkunst, was dat niet even vanzelfsprekend in de beeldhouwkunst van de eeuwwisseling. Rik Wouters kijkt daarom goed naar de vernieuwer Auguste Rodin (1840-1917). Beiden zoeken ze naar onconventionele vormen. En uiteindelijk is Het zotte geweld nét dat: een uiterst originele vondst samengesteld uit vormen. Nels naaktheid doet er niet toe. Zoals in de architectuur weerklinkt ‘form follows function’ zou je hier kunnen stellen: vorm volgt concept.

3. De ijkwaarde | Zelfportret onder leeuwenjacht

Ergens tussen 1879 en 1885 maakte James Ensor (1860-1949) deze schets(en). Zoals de titel zegt bestudeerde de jonge kunstenaar zijn eigen gezicht. Zoals dat meestal gaat, vullen kunstenaars een schetsblad niet noodzakelijk met slechts één onderwerp. Ensor voegt aan zijn eigen hoofd dus ook nog een leeuwenjacht, zoals we die kennen van Peter Paul Rubens (1577-1640) of Eugène Delacroix (1798-1863). Door de twee op één blad te zetten lijken de paard en ruiter en de leeuw als een droombeeld uit Ensors hoofd te verschijnen. Als in een stripverhaal.

Topstukken met ijkwaarde vormen een belangrijke bijdrage bij onderzoek. Voor een kunstmuseum zijn eigenhandige schetsen van kunstenaars echte schatkaarten. Onder de vlag van het Ensor Research Project doet het KMSKA onderzoek naar het creatieve proces van Ensor. Dat is niet toevallig. Het museum heeft de meest omvangrijke Ensorcollectie ter wereld. Ze bestaat o.a. uit 38 schilderijen en 675 tekeningen en schetsen. Het merendeel van die tekeningen is erkend als Topstuk. Zoals dit zelfportret. Die 675 tekeningen brengen ons heel dicht bij Ensor. Hoe hij zijn talent aanscherpt, zoekt naar composities, en evolueert als kunstenaar. Door getekende kopieën zien we welke kunstenaars hij zelf als voorbeelden zag. En hoe hij dag in dag uit realiteit en visioenen combineert in schetsen.

Tekeningen zijn kwetsbaar. Ze kunnen weinig licht verdragen. We stellen ze dus niet vaak tentoon. Zelfportret onder leeuwenjacht bewaren we in aangepaste depotkasten. In de Ensorvleugel van het KMSKA zit wel een prentenkabinet waar we elke drie maanden de prenten en tekeningen wisselen. Misschien zie je deze tekening daar ooit een keer in het echt.

Toch scoren stillevens lang niet hoog op de waarderingsschaal. De wereld vindt verzonnen taferelen de échte topkunst, want de kunstenaar moet zijn verbeelding gebruiken om het te verzinnen. Stillevens, waarbij je het onderwerp voor je hebt, zijn daarmee een veilig genre voor dames die wat willen spelen met verf.

Dat kan dan wel zo zijn. Maar dat Peeters de idealiserende beeldtaal van haar tijd overboord gooit en hyperrealistisch huisraad gaat schilderen is avant-garde. Het is Peeters die als eerste vissen begint toe te voegen, het is Peeters die bejaagde dieren voor het eerst mee op de tafel legt. Allemaal heel precies, al die verschillende oppervlakken en texturen. En ze verdient er goed de kost mee. Haar werk is zelfs gegeerd in Spanje.

Jammer genoeg vergaat het Clara Peeters zoals vele andere kunstenaressen. Ondanks grote successen tijdens haar leven, wordt ze daarna vergeten. Gelukkig kon het museum in 1905 met Stilleven met vis één van haar 39 bekende werken kopen. Zo kunnen we de erfenis van deze pionier in leven houden.

Expo Zeldzaam & Onmisbaar

Van 31 oktober 2023 tot 25 februari 2024 in het MAS in Antwerpen 100 werken uit de Vlaamse Topstukkenlijst.