Zo donker de thema’s van Ensors schilderijen vaak waren, zo licht en eenvoudig was zijn muziek. Was hij dan ook muzikant? Absoluut. En hij was regisseur en schrijver. Hoe dieper je graaft in het leven van James Ensor, hoe duidelijker het wordt dat hij zich niet in één hokje laat vangen. Op 4 oktober 2024 brengt het Antwerp Symphony Orchestra een muzikale ode aan de Oostendse meester.
Ensors muzikale roots
Als creativiteit door je aderen stroomt, uit zicht dat vaak in meer dan één domein. Kijk naar James Ensor. Zijn experimenteerdrift borrelde over in etsen, teksten... en muziek. Misschien was hij geen geniaal componist, aan bezieling ontbrak het hem niet.
De liefde voor muziek krijgt Ensor van jongs af mee. Zoals bij veel burgers in de 19e eeuw staat in de woonkamer van de familie Ensor een piano. Met de Duitse componist Richard Wagner als zijn voorbeeld, maar zonder muzikale scholing, improviseert Ensor zijn eerste muziekjes. De composities zitten eerder in zijn hoofd, Ensor kan geen noot op papier zetten. Ernst was geen criterium. Ensor houdt ervan zijn publiek te vermaken, soms zelfs door op een fluitje door zijn neus te spelen. Met Ensor als vriend is verveling geen optie, desnoods installeert hij zich aan je piano om dramatische stormen te imiteren.
Een wereld vol muziek
Niet alleen in de huiskamer geniet Ensor van muziek. Hij bezoekt zowel variétéshows, met chansons, dans en goochelarij, als meer serieuze concerten in het Kursaal van Oostende. In Ensors tijd is Oostende zelf een mondaine topbestemming en het Kursaal een plek waar muzikale grootheden maar al te graag passeren. Het symfonisch orkest van Ensors vriend Léon Rinskopf is vermaard, waardoor Ensor de Franse componist-pianist Camille Saint-Saëns en de Oostenrijkse componist Johann Strauss jr. kan ontmoeten.
Een liefdestuin in beweging
Al dat muzikale bruisen van de Belle Epoque... Ensor wil als altijd meer. Niet gewoon een partituur bij elkaar componeren, maar een heel ballet creëren. La Gamme d’Amour vertelt het verhaal van een liefde tussen een muzikant en een winkelmeisje, waarvan de ouders zich tegen de relatie verzetten. Als de carnavalsmaskers tot leven komen, veranderen de ouders op ludieke wijze van gedacht.
Ensor componeert de muziek voor La Gamme d’Amour rond 1889 naar verluid op de zwarte toetsen van zijn harmonium, een instrument zijn goede vriendin Emma Lambotte hem cadeau deed. De muziek walst vrolijk, lichtvoetig en speels. Daarom zegt Ensorkenner Herwig Todts: “Op het harmonium verliest het stuk zo veel van zijn frivoliteit dat ik dat weinig waarschijnlijk vind.” In ieder geval moet Ensor zijn partituren laten uitschrijven terwijl hij doorwerkt aan decor, kostuums en scenario.
Ensors put inspiratie uit verschillende hoeken. In zijn tijd is de commedia dell’arte weer helemaal hip. Het Italiaanse improvisatietheater uit de 16de eeuw voert archetypische personages op, ieder met een geheel eigen groteske mimiek, karakter en masker. De figuren leven een beetje door in La Gamme d’Amour.
Van de Franse rococo-schilder Antoine Watteau en zijn ‘jardins d’amour’ leert Ensor verfijning in zijn eigen liefdestuinen te stoppen. In verf, maar even goed in muziekstukken vol onschuldige relaties tussen mannen en vrouwen. La Gamme d’amour voelt aan als een soort life action versie van zo’n wat naïef schilderij, dat mijlenver lijkt af te staan van Ensors wilde spektakels vol skeletten, maskers en dreigende massa’s. Als Ensor in één woord te vatten is, is het wel ‘veelzijdig’.
Ensor probeert La Gamme d’Amour aan de hoogste bomen te slijten, zoals de sensationele Ballets Russes van Sergej Diaghilev. Helaas zonder succes. Toch heeft hij het zelf zeker een paar keer opgevoerd zien worden. Zoals in 1924, als de Koninklijke Vlaamse Opera van Antwerpen zich vult voor de première van La gamme d’amour.
Ensor in concert: symfonische schilderijen
Op 4 oktober 2024 brengt het Antwerp Symphony Orchestra, exact 100 jaar na die opvoering in de Antwerpse Opera, een eerbetoon aan James Ensor met Flor Alpaerts' James Ensorsuite uit 1929. De avond bevat ook het Vioolconcerto van Erich Wolfgang Korngold, bekend om zijn filmmuziek, uitgevoerd door de jonge violist Benjamin Beilman. Daarnaast speelt het orkest Béla Bartóks Concerto voor orkest.
Voorafgaand aan het concert geven Ensor-expert Herwig Todts en pianist Jan Michiels een muzikale inleiding. Info en tickets vind je op de concertpagina Ensor in concert: symfonische schilderijen.
Beleef dit najaar nog meer in het KMSKA
In het najaar van 2024 neemt Ensor het KMSKA over met de tentoonstelling Ensors stoutste dromen. Het impressionisme voorbij. Met 39 schilderijen en meer dan 600 tekeningen vind je in het museum de schoonste en grootste James Ensor-collectie ter wereld. En samen met Universiteit Antwerpen ontleden we Ensors schilderijen in het Ensor Research Project.