Centraal staat daarbij het creatieve proces: van idee tot afgewerkt schilderij. Op verschillende manieren proberen de onderzoekers te achterhalen hoe Ensor aan een schilderij begon en wat hij ermee bedoelde. Het project is het fundament om van het museum hét kenniscentrum van James Ensor te maken. Het onderzoeksteam kijkt naar de eigen collectie én die van andere musea.
Waar Ensorkenner Herwig Todts de brieven van Ensor uitvlooit, analyseert Annelies Rios-Casier de verflagen. Hun kennis over Ensors werkwijze groeit elk jaar. Daarover spreken ze in dit artikel in het museummagazine Zaal Z.
De woorden van James Ensor
De onderzoekers graven in archieven op zoek naar geschriften van James Ensor.
Die was zelf een enthousiaste schrijver van brieven, postkaarten, toespraken en andere publieke teksten. Al die teksten samen geven een inzicht in de artistieke en maatschappelijke opvattingen die Ensor koesterde. Waarom gebruikte Ensor maskers om de ware aard van mensen te onthullen? Waarom zit er zoveel satire in zijn werk? Waarom beeldde hij zichzelf zo vaak af? Waarom cultiveerde hij een imago van miskende kunstenaar?
Op zulke vragen probeert het ERP antwoord te vinden, bij Ensor zelf.
Gespecialiseerde fotografie
Een andere tak van het Ensor Research Project duikt letterlijk in de verflagen. Met gespecialiseerde beeldtechnieken zoals infrarood, röntgen en verschillende fluorescentietechnieken. Elke methode belicht een ander facet van het creatieproces. Toont het ene procedé de gebruikte pigmenten, dan legt een andere de ondertekening bloot. Elk schilderij uit de collectie wordt zo onder de loep genomen.
Daarnaast levert elke restauratie een schat aan informatie. Om een schilderij in ere te herstellen, moet de restaurator zich wel verdiepen in de werkwijze van Ensor. Behalve op gespecialiseerde beelden, ziet de restaurator elke millimeter van het werk voor zich, elke penseelstreek, elke zandkorrel.
Zandkorrels, inderdaad. Die vond het team al terug op zijn werk, het bewijs dat Ensor wel degelijk buiten, op het strand, schilderde.
Kunstgeschiedenis
Een laatste poot waarop het onderzoek steunt, is de kunstgeschiedenis. Hoe uniek James Ensor als kunstenaar ook is, inspiratie valt zelden uit de lucht. De onderzoekers analyseren Ensors beeldmotieven en stijl om ze te vergelijken met die van tijdgenoten en voorgangers. Literatuur blijkt een rijke bron aan ideeën. Hoe critici, collega’s en het publiek reageerden op Ensors werk vertelt veel over de tijd waarin hij leefde, de positie die hij als kunstenaar – en als burger – bekleedde. Welke plek neemt Ensor nu echt in, in de lange geschiedenis van de kunst? Hoe vernieuwend was hij?
De antwoorden op de vele onderzoeksvragen, moeten een totaalbeeld opleveren van de kunstenaar, en de mens, James Ensor.
Onze Ensorkenner Herwig Todts schreef zijn bevindingen neer in een omvangrijke monografie, James Ensor, Occasional Modernist. Ensor’s Artistic and Social Ideas and the Interpretation of his Art.
Is deze wetenschappelijke publicatie iets te uitgebreid voor jou? Hou dan zeker onze kanalen in de gaten voor beknopte artikels over de onderzoeksresultaten.
Expo Ensors stoutste dromen
In het najaar van 2024 neemt James Ensor het KMSKA over. Het museum organiseert één van de grootste Belgische tentoonstellingen over Ensor sinds de retrospectieve in KMSKB van 1999.
De kunst van James Ensor weerspiegelt de artistieke en cultuurhistorische omwentelingen die omstreeks het einde van de 19de eeuw in ijltempo passeren. Toch zijn de gelijkenissen tussen Ensors werk en dat van Edvard Munch, Ernst Josephson of Emile Nolde onvoldoende onderzocht. Net deze internationale context biedt de gelegenheid om de specifieke kwaliteiten van Ensors kunst beter naar waarde te schatten. Dat is één van de uitgangspunten van Ensors stoutste dromen, en het Ensor Research Project van het KMSKA.
Het onderzoeksproject krijgt ook een plek in de expo. Aan de hand van enkele cruciale werken zoals De oestereetster, Adam en Eva uit het paradijs verjaagd en De bekoring van Sint-Antonius zoomt de expo in op de historische, creatieve en technische genese van Ensors artistieke koerswijzigingen.
Daarnaast focust het KMSKA op het creatieve proces van de kunstenaar: 'Ensor at work'. In het kader van het Ensor Research Project maakt het museum materiaaltechnische onderzoeksbeelden en digitaliseert ze egodocumenten. Ze bieden een antwoord op vragen over Ensors materiaalgebruik, wisselende techniek, compositieopbouw. Zo biedt dit onderdeel een verdiepende ervaring van Ensors oeuvre aan het brede publiek.
Ensors werk is meer dan ooit relevant. Het is 'in your face' en tegelijkertijd introvert, ondoorgrondelijk, onthullend en verhullend, zeemzoeterig en schreeuwlelijk authentiek, koddig, grillig en boosaardig.